Przedsiębiorca, działający we współczesnych realiach, stosunkowo dobrze zorientowany jest w możliwościach dochodzenia swoich praw, w ramach typowej drogi postępowania cywilnego. Również tego typu działania stanowią oczywiste podstawy obsługi prawnej przedsiębiorcy. Trzeba jednak być świadomym tego, że obrona własnych interesów w zderzeniu z przestępcą gospodarczym, często osobą o wysokim statusie ekonomicznym i społecznym, mającą specjalistyczną wiedzę w dziedzinie prawa, ekonomii lub zarządzania nie jest prosta i wykracza poza standardowe, szablonowe działania. Osoby te nierzadko wykorzystują zajmowane przez siebie stanowiska w świecie biznesu i polityki do popełniania przestępstw. W takich sytuacjach konieczne jest wytoczenie najcięższych dział, czyli wykorzystanie możliwości prawa karnego. Problemem jest to, jak optymalnie wykorzystać możliwości jakie dają nam przepisy prawa karnego. Ochrona obrotu gospodarczego wiąże się z rodzajowym określeniem przestępstw ujętych w rozdziale XXXIV kodeksu karnego (przestępstwa przeciwko wiarygodności dokumentów), rozdziale XXXV (przestępstwa przeciwko mieniu) oraz rozdziale XXXVI (przestępstwa przeciwko obrotowi gospodarczemu). Oczywiście nie jest to katalog wyczerpujący przepisy kodeksu karnego, które wiążą się z szeroko rozumianą przestępczością gospodarczą. Nie można również zapominać o regulacjach kodeksu karnego skarbowego i licznych przepisach pozakodeksowych.
Typową ścieżką jest złożenie przez pokrzywdzonego zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa do właściwej miejscowo prokuratury lub jednostki Policji. Zazwyczaj kwalifikacja prawna czynu opisanego w zawiadomieniu prowadzi do wszczęcia z urzędu śledztwa lub dochodzenia (postępowanie przygotowawcze). Zebranie materiału dowodowego i jego ocena pozostaje po stronie organów ścigania. Zdecydowana większość tego typu spraw prowadzona jest przez funkcjonariuszy komend powiatowych, komend rejonowych i komisariatów Policji, pod nadzorem prokuratorów prokuratur rejonowych. Sprawy o przestępstwa gospodarcze trafiają więc do podstawowych komórek organizacyjnych organów ścigania, gdzie prowadzi się szereg spraw dotyczących różnego rodzaju przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, wolności, obyczajności, mieniu, wymiarowi sprawiedliwości, dokumentom itd. Tylko nieliczne, najpoważniejsze sprawy, mają szansę trafić do bardziej wyspecjalizowanych komórek organizacyjnych, zajmujących się zwalczaniem przestępczości gospodarczej i ekonomicznej.
Tajemnicą poliszynela jest fakt, że sprawy dotyczące szeroko rozumianej przestępczości gospodarczej w zderzeniu z rzeczywistością funkcjonowania organów ścigania, wynikającą chociażby z nadmiernego obciążenia referentów poszczególnych spraw, zawiłością tego typu postępowań i braku wystarczającego doświadczenia w ich prowadzeniu, skutkują nazbyt częstym i nie uprawnionym umorzeniem postępowania przygotowawczego lub nawet odmową wszczęcia konkretnego postępowania, po przeprowadzeniu pobieżnych czynności sprawdzających, nie dopatrując się zazwyczaj znamion czynu zabronionego. W konsekwencji sprawca przestępstwa może uniknąć odpowiedzialności karnej, a tym samym przed pokrzywdzonym zamyka się droga do uzyskania orzeczenia sądu w zakresie obowiązku naprawienia szkody przez sprawcę przestępstwa (skazanego). Niezwykle istotne jest, w takiej sytuacji, podjęcie przez rozczarowanego działaniem organów państwa przedsiębiorcę odpowiednich kroków w ramach obowiązującej procedury karnej. Kodeks postępowania karnego zawiera regulacje umożliwiające wniesienie zażalenia na decyzje zamykające drogę do wydania wyroku w toku postępowania przygotowawczego. Przewiduje zaskarżalność przez pokrzywdzonego takich decyzji do sądu. Ponadto umożliwia pokrzywdzonemu wniesienie własnego aktu oskarżenia do sądu w tych sytuacjach, w których mimo uwzględnienia jego zażalenia przez sąd, prokurator ponownie i ostatecznie umorzył postępowanie przygotowawcze.
Skuteczne przebrnięcie przez postępowanie przygotowawcze, szczególnie w sprawach o przestępstwa gospodarcze, którego efektem powinno być przedstawienie zarzutów popełnienia określonego przestępstwa jego sprawcy, a ostatecznie wniesieniem przeciwko niemu aktu oskarżenia do sądu, wymaga nie tylko bezkrytycznego zdania się na decyzje procesowe organów ścigania, ale również inicjatywy i determinacji pokrzywdzonego, chociażby kształtując postępowanie poprzez wnioski dowodowe, do których składania uprawniony jest pokrzywdzony.
Organ procesowy, który prowadzi postępowanie dowodowe dopuszcza dowody na wniosek stron albo przeprowadza dowody z urzędu. Wniosek dowodowy jest żądaniem strony postępowania, jej przedstawiciela (radcy prawnego lub adwokata), zgłoszonym organowi kierującemu procesem, w którym domaga się przeprowadzenia dowodu z określonego środka dowodowego na udowodnienie istotnych dla sprawy okoliczności. Na etapie postępowania sądowego (po wniesieniu aktu oskarżenia) prawo do składania takich wniosków mają z kolei oskarżony, prokurator, pokrzywdzony występujący w charakterze oskarżyciela posiłkowego, oskarżyciela prywatnego lub powoda cywilnego oraz ich przedstawiciele procesowi. Skuteczne oddziaływanie na decyzje procesowe organów ścigania w praktyce wymaga nie tylko znakomitej znajomości prawa karnego materialnego i procesowego. Nie do przecenienia w obronie interesów przedsiębiorcy jest znajomość pragmatyki służbowej poszczególnych organów ścigania zaangażowanych w sprawę, ich przepisów wewnętrznych oraz meandrów prowadzonej niejawnej pracy operacyjnej, której ewentualne pozytywne efekty można bardzo skutecznie wykorzystać przeciwko przestępcy.
Czynności operacyjno-rozpoznawcze znormalizowane w prawie policyjnym i w prawie innych służb zwalczających przestępczość, inicjowane są w ramach autonomicznej decyzji tych organów, przy czym wykorzystanie niektórych metod wymaga np. zgody sądu. W pierwszym wypadku czynności te zarządzane są przez upoważnione organy konkretnej służby i w zasadzie nie podlegają kontroli zewnętrznej, zarówno gdy chodzi o ich rozpoczęcie, przebieg oraz postępowanie ze zgromadzonymi w czasie ich prowadzenia materiałami. Jako przykład tego typu czynności można wskazać wykorzystanie informacji zdobytych od osobowych źródeł informacji czy efektów obserwacji. Katalog tego typu czynności i wykorzystywanych narzędzi jest bardzo szeroki i rozwija się wraz z rozwojem różnego rodzaju technologii, przydatnych w działaniach poszczególnych służb. Do drugiej grupy czynności zaliczyć należy takie, których zarządzenie ich przeprowadzenia wymaga decyzji lub zgody organu, który nie jest organem policyjnym, przede wszystkim będą to sądy. Do czynności tych zaliczyć należy kontrolę operacyjną czyli uzyskiwanie i utrwalanie treści rozmów prowadzonych przy użyciu środków technicznych, w tym za pomocą sieci telekomunikacyjnych; uzyskiwanie i utrwalanie obrazu lub dźwięku osób z pomieszczeń, środków transportu lub miejsc innych niż miejsca publiczne; uzyskiwanie i utrwalanie treści korespondencji, w tym korespondencji prowadzonej za pomocą środków komunikacji elektronicznej; uzyskiwanie i utrwalanie danych zawartych w informatycznych nośnikach danych, telekomunikacyjnych urządzeniach końcowych, systemach informatycznych i teleinformatycznych; uzyskiwanie dostępu i kontroli zawartości przesyłek. W przypadku uzyskania dowodów np. przez Policję, pozwalających na wszczęcie postępowania karnego lub mających znaczenie dla toczącego się postępowania karnego Komendant Główny Policji, Komendant CBŚP albo komendant wojewódzki Policji przekazuje właściwemu prokuratorowi wszystkie materiały zgromadzone podczas stosowania kontroli operacyjnej. W sprawach o wybrane przestępstwa czynności operacyjno-rozpoznawcze zmierzające do sprawdzenia uzyskanych wcześniej wiarygodnych informacji o przestępstwie oraz ustalenia sprawców i uzyskania dowodów przestępstwa mogą polegać na dokonaniu w sposób niejawny nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót są zabronione, a także przyjęciu lub wręczeniu korzyści majątkowej. Czynności operacyjno-rozpoznawcze mogą polegać także na złożeniu propozycji nabycia, zbycia lub przejęcia przedmiotów pochodzących z przestępstwa, ulegających przepadkowi, albo których wytwarzanie, posiadanie, przewożenie lub którymi obrót są zabronione, a także przyjęcia lub wręczenia korzyści majątkowej. Jak to wcześnie zasygnalizowano, wdrożenie tych metod nie jest możliwe np. w drodze typowej inicjatywy dowodowej pokrzywdzonego. Nie mniej jednak, poza procedurą postępowania procesowego, można podjąć działania, których efektem może być, w oparciu o obowiązujące przepisy prawa, decyzja organów ścigania o przeprowadzeniu konkretnych czynności operacyjno ? rozpoznawczych i ich dalsze wykorzystanie w konkretnej sprawie. Niezwykle istotna jest szybkość podjęcia odpowiednich działań, tak aby dać szansę odpowiednim organom skutecznego uchwycenia nielegalnego procederu.
Przepisy kodeksu postępowania karnego mają na celu takie ukształtowanie postępowania karnego, aby między innymi sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności, a także aby zostały uwzględnione prawnie chronione interesy pokrzywdzonego. Co zatem oferuje postępowanie karne przedsiębiorcy, który w efekcie popełnionego przestępstwa poniósł straty materialne? Najistotniejszymi w tym zakresie pozostają uregulowania Kodeksu karnego dotyczące obowiązku naprawienia szkody, wprowadzone nowelizacją z 20 lutego 2015 r. Jak wynika z uzasadnienia projektu (Druk sejmowy Nr 2393): ?Proponowana zmiana art. 46 k.k. zmierza do ułatwienia uzyskania przez pokrzywdzonego pełnego zaspokojenia roszczeń cywilnoprawnych wynikających z popełnionego przestępstwa. Celem jest orzekanie w ramach procesu karnego na podstawie przepisów prawa cywilnego, poza możliwością zasądzenia renty, obowiązku naprawienia w całości lub w części wyrządzonej przestępstwem szkody. Alternatywą dla tej drogi uzyskania kompensaty lub zadośćuczynienia jest orzeczenie przez sąd karny, kierujący się w tym wypadku podobną metodą szacowania szkody i krzywdy, ale działający w ramach swojej karnoprawnej kompetencji, nawiązki na rzecz pokrzywdzonego lub ? w razie jego śmieci ? na rzecz osoby najbliższej, której sytuacja życiowa wskutek śmierci pokrzywdzonego uległa znacznemu pogorszeniu? (?). Obowiązek naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę może być orzeczony zarówno obok kary, jak też samoistnie, w razie odstąpienia od wymierzenia kary, w sytuacjach określonych w art. 59 par. 1 k.k. ( odstąpienie od wymierzenia kary pozbawienia wolności nieprzekraczającą 3 lat albo kary łagodniejszego rodzaju), art. 60 par. 7 k.k. (odstąpienie od wymierzenia kary w ramach nadzwyczajnego złagodzenia) i art. 61 k.k. (odstąpienie od wymierzenia kary wobec tzw. małego świadka koronnego). Wniosek o naprawienie szkody powinien odpowiadać wymogom pisma procesowego i może być zgłoszony od momentu wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów, czyli pojawienia się podejrzanego w postępowaniu przygotowawczym, do czasu zamknięcia przewodu sądowego na rozprawie głównej. Przepis art. 46 par. 1 kodeksu karnego wskazuje, że naprawienie szkody może nastąpić w całości lub w części. Przewidziana została możliwość dochodzenia niezaspokojonej części roszczenia w drodze procesu cywilnego. Odstąpienie od naprawienia szkody w całości może mieć miejsce wówczas, gdy ujawniony materiał dowodowy nie pozwala na ustalenie szkody w całości, przemawia za tym ocena zachowania pokrzywdzonego i sprawcy lub uzasadnia to sytuacja majątkowa sprawcy. W przypadku, gdy kilka osób ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym, ich odpowiedzialność jest solidarna. Na podstawie art. 46 par. 2 kodeksu karnego zamiast obowiązku naprawienia szkody sąd może orzec nawiązkę na rzecz pokrzywdzonego, która nie może przekroczyć 200 000 zł. W praktyce zasądzenie nawiązki jest stosowane, gdy występują trudności dowodowe dotyczące ustalenia wielkości szkody. Nawiązka zatem ma charakter zryczałtowanego naprawienia szkody. Na podstawie art. 11 kodeksu postępowania cywilnego ustalenia wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa wiążą sąd w postępowaniu cywilnym. W orzecznictwie i w doktrynie prawa przyjmuje się, że sądy cywilne związane są zawartymi w sentencji wyroku karnego skazującego ustaleniami dotyczącymi osoby sprawcy, czynu przypisanego oskarżonemu i przedmiotu przestępstwa. Jednocześnie sąd cywilny nie jest związany tymi ustaleniami, które dotyczą elementów ubocznych, wykraczających poza elementy stanu faktycznego, przypisanego sprawcy przestępstwa. W praktyce oznacza to, że nawet dochodzenie dalszych roszczeń poza procesem karnym jest o tyle ułatwione, że sąd cywilny nie może zakwestionować już osoby sprawcy i sposobu jego działania. Nie trudno wyobrazić sobie sytuacje w których powód cywilny nie jest w stanie zdobyć i przedstawić sądowi wystarczających dowodów na poparcie swoich racji. W kodeksie postępowania cywilnego znajduje się otwarty katalog dowodów, do których strona może się odwołać. Należą do nich zeznania świadków, dokumenty, opinie biegłego, oględziny, przesłuchania stron i inne środki dowodowe. Ciężar dowodu spoczywa natomiast na stronie, która poprzez przedstawienie danych faktów jako dowód chce przekonać sąd do swoich racji. W sprawie karnej prowadzonej z urzędu zebranie i utrwalenie dowodów należy do obowiązków organu prowadzącego postępowanie karne, przy czym jak to już zaznaczono pokrzywdzony ma możliwości wyjścia z własną inicjatywą.
Nie do przecenienia są możliwości dotarcia organów ścigania np. do poszczególnych świadków bądź uzyskania kluczowych dla sprawy opinii biegłych, które często są niedostępne dla powoda cywilnego, chociażby z powodu wysokich kosztów ich uzyskania. Tego typu kosztów w sprawach z oskarżenia publicznego pokrzywdzony nie ponosi nawet w razie uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania. Istotnym i niedocenianym zagadnieniem jest fakt, że nie wywiązanie się przez sprawcę z obowiązku naprawienia szkody w okresie próby może skutkować dla niego bardzo poważnymi konsekwencjami. W przypadku warunkowego umorzenia postępowania karnego, na podstawie art. 68 § 2 k.k. sąd może podjąć postępowanie karne, jeżeli sprawca w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne niż określone w § 1 tego przepisu przestępstwo, jeżeli uchyla się od dozoru, wykonania nałożonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego, środka kompensacyjnego lub przepadku albo nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody. Podobnie rzecz się ma w sytuacji warunkowego zawieszenia wykonania kary. Zgodnie z treścią art. 75 § 2 k.k. sąd może zarządzić wykonanie kary, jeżeli skazany w okresie próby rażąco narusza porządek prawny, w szczególności gdy popełnił inne przestępstwo niż określone w § 1 tego przepisu, albo jeżeli uchyla się od uiszczenia grzywny, od dozoru, wykonania nałożonych obowiązków lub orzeczonych środków karnych, środków kompensacyjnych lub przepadku. Nie trudno dostrzec, że tego typu uregulowania stanowią dodatkową motywację dla skazanego, aby właściwie ?rozliczył się? z pokrzywdzonym.
Podsumowując, warto zauważyć jak wiele dodatkowych możliwości w zakresie dochodzenia roszczeń wynika z przepisów regulujących postępowanie karne i przepisów z nim powiązanych. Nie bez znaczenia dla prowadzenia działań biznesowych jest jasne i stanowcze zasygnalizowanie nieuczciwym kontrahentom, że polityka firmy nie przewiduje jakiejkolwiek taryfy ulgowej w przypadku ujawnienia przestępstwa. Należy również zdać sobie sprawę z tego, że przedsiębiorca zaangażowany w różnego rodzaju złożone i wielopodmiotowe przedsięwzięcia biznesowe nieświadomie może stać się uczestnikiem nielegalnego procederu. Podjęcie szybkich działań w takiej sytuacji daje nadzieję, że z potencjalnego podejrzanego o popełnienie przestępstwa stanie się on wyłącznie świadkiem, a być może i pokrzywdzonym. Odwlekanie w takich sytuacjach kontaktu z właściwymi organami może doprowadzić do tego, że osoby popełniające przestępstwo, działające często w zorganizowanej grupie, w obliczu odpowiedzialności karnej zbudują skuteczną legendę w której to oni staną się nieświadomymi niczego uczciwymi przedsiębiorcami.